Mikołaj Grynberg „Księga wyjścia”

W pięćdziesiątą rocznicę Marca’68, wydarzeń, które zakończyły się falą antysemityzmu i zmusiły do emigracji trzynaście tysięcy polskich Żydów, Mikołaj Grynberg odbył około osiemdziesięciu rozmów z Żydami, którzy w tamtym czasie zdecydowali się wyjechać z Polski lub tutaj pozostać. Wybrał 28 z nich, w tym rozmowę z własnym ojcem, aby zebrać je w „Księdze wyjścia”. Tytuł nawiązuje do Księgi Wyjścia będącej drugą z biblijnego Pięcioksięgu Mojżesza, chociaż tym razem nie wszyscy dotarli do „ziemi obiecanej”. Forma książki, która stanowi zbiór osobistych wypowiedzi, tylko nieznacznie uporządkowanych pytaniami autora, pozwala zachować niekłamane emocje i bardzo osobiste przeżycia Żydów, którym przyszło zetknąć się ze skutkami polityki tamtych lat. Autor dotarł do Żydów, którzy wyemigrowali do Holandii, Danii, Szwecji, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Izraela. Wśród jego rozmówców znaleźli się znani naukowcy, twórcy kultury, ale także bardzo zwykli ludzie, którzy do dzisiaj czują ból wykorzenienia.

Na kartkach książki znajdziemy wiele nazwisk z pierwszych stron gazet ówczesnego życia społeczno–politycznego w Polsce, zaś dzięki zamieszczonemu na końcu opracowaniu Piotra Osęki „Polowanie na piątą kolumnę”, możemy uporządkować własną wiedzę o tamtych czasach. Autor, a za nim czytelnik, próbują zrozumieć, jak narodziła się taka fala nienawiści wobec Żydów i to zaledwie 23 lata po II wojnie światowej, która dla Żydów przyniosła Zagładę. Zdecydowana większość rozmówców Mikołaja Grynberga to ludzie, którzy od pokoleń mieszkali w Polsce, tutaj chodzili do szkół, studiowali, pracowali, mieli znajomych i przyjaciół. Jednak w chwili próby, jaką przyniósł Marzec’68, więzi te okazały się bardzo kruche. Zupełnie nie miało znaczenia, jaką stratę przyniesie dla państwa wyrzucenie z kraju niemal pięciuset wykładowców akademickich, dwustu dziennikarzy, stu muzyków, kilkudziesięciu aktorów i filmowców. Wprowadzona po Marcu’68 cenzura skazała na publiczny niebyt takich autorów jak: Leszek Kołakowski, Paweł Jasienica, Stefan Kisielewski, Antoni Słonimski.

Autor, rozmawiając z tymi, którzy pozostali w kraju, stara się dociec, czy czują się w Polsce dobrze, jak patrzą na wydarzenia Marca’68 z perspektywy czasu, czy atmosfera i  stosunek do Żydów zmieniły się w Polsce w ciągu minionych 50 lat? Zdaniem rozmówców, antysemityzm w Polsce ciągle się odzywa. Potwierdza to Lejb Fogelman w wywiadzie z Michałem Komarem w niedawno omawianej w DKK książce „Warto żyć”: Cały czas zastanawiam się, czy Polacy zrozumieli, że antysemityzm w Polsce nie jest już głównie problemem Żydów, lecz przede wszystkim problemem dla Polski. Przecież tu już prawie nie ma Żydów. A antysemityzm pozostał i ma się bardzo dobrze.

„Księga wyjścia” Mikołaja Grynberga to pouczająca lektura zarówno dla starszych, jak i młodszych czytelników. Tym pierwszym pozwala spojrzeć za kulisy rozgrywek o władzę pod koniec lat 60. XX wieku, tym młodszym daje rzetelny obraz kawałka polskiej historii – jakże nieodległej, a jednak już trochę zapomnianej.

Maria Suchy