O monografii

Monografia cykliczna Głos – Język – Komunikacja jest wydawana raz w roku, począwszy od 2014 r. Inspiracją do powstania serii były badania pracowników skupionych wokół podyplomowych studiów logopedycznych, a także obserwacja zainteresowań i badań słuchaczy tychże studiów.

Zdecydowaliśmy się zatytułować nasze wydawnictwo tak, by zaakcentować zwłaszcza słowo głos. Wszak towarzyszy nam on od dnia narodzin. Pierwszy krzyk jest oznaką zdrowia, zaburzenia płaczu czy krzyku często są efektem problemów oddechowych, brak gaworzenia (głosowego naśladowania dźwięków) jest zwiastunem problemów z słuchem. Dla zdrowej osoby mówienie wydaje się wręcz czynnością fizjologiczną – jak chodzenie, bieganie, przełykanie, kichanie itp. Dla wykonawców wielu zawodów (nauczycieli, dziennikarzy, śpiewaków, aktorów, telemarketerów itp.) głos jest podstawowym narzędziem pracy – jego utrata wyklucza te osoby zawodowo. Głos to ‘dźwięk artykułowany, wydawany przez istoty żyjące’, ale też synonim mowy: ‘zdolność mówienia, zdanie, sąd, opinia, przemówienie, wypowiedź*. Autorzy poszczególnych artykułów zamieszczanych w kolejnych tomach monografii omawiają go w aspekcie fizjologii, higieny, psychologii, ale też funkcji społecznych i kulturowych oraz w aspekcie normatywnym.

Tylko człowiekowi dostępne jest porozumiewanie się za pomocą języka rozumianego jako systemem znaków i reguł, które pozwalają z tych znaków budować coraz bardziej złożone struktury (Ferdynand de Saussure). Generatywiści definiują język jako wrodzoną predyspozycję to tworzenia z ograniczonej liczby struktur głębokich nieograniczonej liczby struktur powierzchniowych (Noam Chomsky), z kolei kognitywiści podkreślają fakt, że język jest narzędziem poznania rzeczywistości; to magazyn doświadczenia zbiorowego danej społeczności, odzwierciedlający hierarchię wartości i systemy znaczeń; to czynnik umożliwiający dostęp do świata i poznanie go; to rezerwuar treści kulturowych (Janusz Anusiewicz).

Język w kontaktach międzyludzkich jest uznawany za podstawowe narzędzie komunikacji. W słownikowych i encyklopedycznych definicjach określana jest ona jako „porozumiewanie się, przekazywanie myśli, udzielanie wiadomości, łączność”. W każdym akcie komunikacji ustnej wyróżnia się przede wszystkim samą wypowiedź, czyli tekst mówiony, a także jego nadawcę, odbiorcę oraz sytuację komunikacyjną. Tworzywem tekstu są dźwięki formowane przez ludzki aparat artykulacyjny i odbierane uchem (głos). Człowiek, który nie jest w stanie przekazywać i odbierać informacji, jest uboższy – ma ograniczony dostęp do poznania świata.

Według klasycznej już teorii aktów mowy Romana Jakobsona, aby akt komunikacji był skuteczny (czyli aby porozumienie było możliwe), musi w nim wystąpić korelacja poszczególnych składników, tzn. nadawca i odbiorca muszą się porozumiewać tym samym kodem (tzn. muszą znać ten sam zespół znaków i reguł ich łączenia), pozwalającym ukształtować pewną całość językową, czyli komunikat. Odbiorca musi być w stanie dekodować odebrany komunikat, czyli zrozumieć jego treść, także dzięki temu, że jest ona zakotwiczona w określonej rzeczywistości (czyli kontekście). Żeby nadawca i odbiorca mogli się porozumieć, musi pomiędzy nimi zaistnieć określony kontakt, czyli oboje muszą być nastawieni na nadawanie i odbieranie informacji.

Zakłócenia na poziomie któregokolwiek ze składników aktu komunikacji skutkują problemami w porozumiewaniu się. Mogą one mieć bardzo różne przyczyny, np.

• nadawca i odbiorca nie znają lub znają w stopniu niewystarczającym ten sam kod językowy (przy czym można tu wskazać dwa rodzaje trudności: 1. rozmówcy posługują się różnymi kodami werbalnymi, np. język polski – język portugalski, 2. jeden z rozmówców posługuje się wyłącznie kodem werbalnym, drugi – wyłącznie niewerbalnym, np. język mówiony – język migowy),
• jeden z rozmówców nie dysponuje żadnym wystarczająco dobrze rozwiniętym kodem lub doszło u niego do rozpadu systemu językowego,
• jeden z rozmówców nie chce nawiązać kontaktu, nie czuje takiej potrzeby,
• rozmówcy (jeden lub obaj) nie znają reguł użycia języka w społeczeństwie (nie mają kompetencji komunikacyjnej),
• rozmówcy nie dysponują tą samą kompetencją kulturową (nie mają porównywalnej wiedzy o rzeczywistości),
• jeden z rozmówców ma problemy z budowaniem komunikatu itp.

Do tej listy należy dodać zaburzenia na poziomie nadawania i odbioru komunikatów: brak sprawnie działającego aparatu artykulacyjnego, fonacyjnego i oddechowego z jednej strony, a z drugiej – niedosłuch, głuchota, niewystarczająco rozwinięty słuch fonematyczny.

Właśnie na tego typu trudnościach skupiają się autorzy artykułów zamieszczonych w tym tomie. Ponieważ problemy komunikacyjne są wielowymiarowe i ponieważ mają różne podłoże, tomy mają charakter interdyscyplinarny, a na temat problemów z głosem, językiem i szerzej – komunikacją oraz sposobów ich rozwiązywania wypowiadają się językoznawcy, pedagodzy, socjologowie, lekarze, logopedzi oraz glottodydaktycy.

Serię wydawniczą adresujemy przede wszystkim do studentów logopedii, ale także logopedów, nauczycieli, pedagogów, dziennikarzy, studentów i wszystkich innych osób czynnie pracujących głosem i nad głosem. Mamy nadzieję, że lektura prezentowanych tu tekstów zainspiruje czytelników do samokształcenia i do opracowania własnych programów terapeutycznych, których celem jest rozwijanie umiejętności komunikacyjnych dzieci z rozmaitymi trudnościami.

Redakcja

*Por. hasło głos w Słowniku języka polskiego, pod red. M. Szymczaka, Warszawa 1983, t. I, s. 662 i na http://sjp.pwn.pl/szukaj/głos (dostęp: 11.11.2013).