Autor tekstu: dr Dariusz Król

21 sierpnia 2023 roku w Orłach (pow. przemyski), w rejonie przysiółka Kacze Doły, położonego we wschodniej części Wysoczyzny Kańczuckiej (Podgórza Rzeszowskiego), rozpoczęły się długo wyczekiwane badania wykopaliskowe jednego z najciekawszych i najbardziej perspektywicznych naukowo stanowisk archeologicznych w województwie podkarpackim. Miejsce przeznaczone do badań zostało starannie wytypowane dzięki prowadzeniu przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego (IA UR) wieloletnich, systematycznych prospekcji powierzchniowych, finansowanych m.in. ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, wspartych w ostatnim czasie badaniami geofizycznymi (wykonanymi za pomocą nowoczesnego magnetometru i georadaru 3D). Po niespełna trzech tygodniach prac wykopaliskowych można ogłosić pierwsze sukcesy oraz spoglądać optymistycznie w przyszłość, także tą dalszą. W perspektywie kolejnych lat stanowisko to oferuje archeologom UR wiele ciekawych możliwości naukowych.

Prowadzone od drugiej połowy sierpnia badania miały kilka zasadniczych celów, nie tylko stricte naukowych na czele ze wstępnym rozpoznaniem reliktów osadnictwa neolitycznego sprzed około 5,5 tys. lat, ale i dydaktycznych – stanowić miały również formę praktyk terenowych dla młodych adeptów rzeszowskiej archeologii uniwersyteckiej. Od początku w prace badawcze zaangażowani byli pracownicy, doktoranci i studenci III roku IA UR: dr Dariusz Król, dr Michał Głowacz, mgr Marcin Szpila oraz Damian Bąk, Anna Krochmal, Marcin Kruba, Anna Krupa, Piotr Panek, Pavlo Rozhko i Zuzanna Szybalska.

Już pierwsze dni wykopalisk zaowocowały identyfikacją różnych obiektów (jam) oraz zalegających w nich zabytków (ceramiki, narzędzi krzemiennych) łączonych z ludnością tzw. kultury pucharów lejkowatych, zamieszkującą te tereny w okresie około 3700-3300 przed Chr. Znaleziska te świadczą o obecności w tym miejscu osady tej kultury, kolejnej zidentyfikowanej we wschodniej części Wysoczyzny Kańczuckiej – regionu skrupulatnie badanego przez archeologów IA UR. Kilka lat temu w trakcie projektu realizowanego w ramach Narodowego Centrum Nauki odkryto i rozkopano m.in. pobliskie neolityczne osiedla w Skołoszowie i Hnatkowicach (zob. https://iansa.eu/papers/IANSA-2019-02-krol.pdf).

Wraz z postępem prac archeologicznych okazało się, że stanowisko w Orłach jest jeszcze bardziej atrakcyjne, a zarazem skomplikowane, niż pierwotnie zakładano. Natrafiono na wiele intrygujących obiektów, niekiedy o trudnej do interpretacji funkcji. Okazuje się, że badane stanowisko należy do wielokulturowych i wielofunkcyjnych, co oznacza, że w jego obrębie znajdują się pozostałości różnorodnych działań ludzkich mających miejsce na przestrzeni kilku tysięcy lat. Odkryto m.in. interesujący rów fundamentowy ze śladami palisady, nasuwający skojarzenia z reliktami monumentalnych grobowców wznoszonych w IV tys. przed Chr. na rozległych terenach Europy, od Półwyspu Jutlandzkiego po rejon dorzecza Sanu. Przyszłe badania pokażą, czy taką interpretację będzie można uznać za słuszną. Kolejnym wartym podkreślenia efektem prac archeologicznych w Orłach jest odkrycie bogato wyposażonego grobu związanego z tzw. kulturą ceramiki sznurowej rozwijającą się na tych terenach w III tys. przed Chr. Zmarły pochowany został na głębokości blisko 2 m w pozycji skurczonej w specjalnie przygotowanej niszy. Jest to bardzo cenne znalezisko w kontekście możliwości analiz bioarcheologicznych w UR.

Wymienione odkrycia dotyczą szerokopojętego neolitu, okresu IV i III tys. przed Chr. Na stanowisku w Orłach natrafiono również na zdecydowanie młodsze obiekty datowane na okres wczesnego średniowiecza. Są to przede wszystkim groby, pochodzące przypuszczalnie z XI-XII w. Niestety, stan zachowania większości szkieletów jest bardzo zły, niekiedy o pierwotnej obecności ciał ludzkich świadczą jedynie zęby albo metalowe elementy pełniące funkcję wyposażenia grobu.

Wykopaliska w Orłach będą najprawdopodobniej kontynuowane do końca września. Przed badaczami IA UR jeszcze wiele interesujących i ważnych obiektów, które muszą zostać dokładnie wyeksplorowane. Niewykluczone są dalsze niebanalne odkrycia, które z pewnością pomogą ukształtować pozytywny obraz tegorocznych prac terenowych i staną się kołem zamachowym kolejnych kampanii wykopaliskowych oraz koniecznych prac laboratoryjnych. Oprócz dalszych badań osady i hipotetycznego grobowca z IV tys. przed Chr., na archeologów IA UR czeka jeszcze jedno istotne wyzwanie – późnoneolityczny kurhan znajdujący się kilkadziesiąt metrów od miejsca tegorocznych działań. Zostanie on przebadany już w 2024 roku.

PS. Zespół badawczy chciałby złożyć serdeczne podziękowania Panu Zbigniewowi Haluszce za udostępnienie gruntów do badań wykopaliskowych. Bardzo doceniamy Pańską pomoc, serdeczność i cierpliwość. To także Pana odkrycia!