Projekt - Burzliwe pogranicze Europy centralnej i wschodniej we wczesnej epoce żelaza (VII - V wiek p. n. e.)

Projekt nr NdS-II/SP/0583/2024/01 pt. „Burzliwe pogranicze Europy centralnej i wschodniej we wczesnej epoce żelaza (VII - V wiek p. n. e.)”

Termin realizacji: 12.03.2024 – 11.03.2027

Kwota finansowania projektu wynosi 1 161 600 zł.

Zespół projektowy:

Dr hab. Katarzyna Trybała-Zawiślak, profesor UR – kierownik projektu

Opis projektu:

Projekt ma charakter interdyscyplinarny i wieloelementowy. Można go uznać za kolejny etap badań prowadzonych nad tzw. aglomeracją chotyniecką. Do tej pory udało się zrealizować badania terenowe, które doprowadziły swymi odkryciami do gruntownej zmiany dotychczasowego pojmowania tzw. wpływów scytyjskich na Europę Środkową. Ikoną wykopalisk stała się grecka amfora na wino (jedyna na ziemiach polskich). Odkrycie to jest uważane za jedno z najważniejszych w ciągu ostatnich lat na ziemiach polskich. Zidentyfikowanie aglomeracji chotynieckiej jako wysuniętej najdalej na zachód enklawy osadnictwa w typie leśnostepowej kultury scytyjskiej diametralnie zmienia dotychczasowe poglądy na wczesną epokę żelaza na wschodzie Polski. W starszej literaturze liczono się wprawdzie z istotnym wpływem „scytyjskim” na charakter miejscowej kultury materialnej, ale wszelkie tego przejawy traktowano jedynie w kategorii importów. Odkrycia w Chotyńcu wskazują na bardziej złożony i wieloznaczny proces infiltracji scytyjskich na Europę Środkową przypadających na VII-V wiek p.n.e. Należy się liczyć z obecnością ludności etnicznie scytyjskiej (w tym przedstawicieli arystokracji, o czym świadczą kontakty z koloniami greckimi i import wina wykorzystywanego do celów obrzędowych), ale też innej o tzw. scytyjskim modelu kultury. Do tego należy dodać miejscową, zasiedziałą od co najmniej XIII-XII wieku p.n.e. społeczność należącą do łużyckiego kręgu kulturowego. Pojawia się zatem zasadnicze pytanie o charakter wzajemnych kontaktów w VII-V w p.n.e. Świat scytyjski kojarzony jest przede wszystkim z hierarchiczną strukturą społeczną (Scytowie Królewscy) i wojowniczością (Scytowie Wojownicy). Ich obecność nad Sanem (Chotyniec) mogła być elementem doraźnej i incydentalnej ekspansywności (stąd tytułowe „burzliwe pogranicze”) lub też wynikać z realizowanej polityki okupacji kolejnych terytoriów (stąd interpretacja twierdzy chotynieckiej jako „bramy Wielkiej Scytii”), podobnie jak to miało miejsce w szerokiej strefie lasostepu ukraińskiego.

W wyniku dotychczasowych badań wykopaliskowych pozyskano bardzo duży zasób informacji źródłowych, dotyczących samego grodziska, jego fortyfikacji i organizacji wewnętrznej. Dotychczas wykonano pierwszy etap prac dotyczących badań terenowych. Priorytetem na najbliższe lata jest wykonanie pogłębionej analityki oraz opublikowanie syntetycznych opracowań i właśnie tę lukę ma wypełnić niniejszy projekt. Jego znaczenie należy rozpatrywać w dwóch kontekstach. Pierwszym jest kontynuacja dotychczasowych badań wyjątkowego mikroregionu osadniczego, który odegrał bardzo ważną rolę w relacjach kulturowych VII-V w. p.n.e. na pograniczu Europy środkowej i wschodniej. Drugi z nich to konieczność wpisania badań regionalnych w szerszy kontekst europejski. Wczesna epoka żelaza (VIII-V/IV wiek p.n.e.) to w dziejach Europy okres dynamicznych zmian kulturowych, migracji, ekspansji ludów pozostających do tej pory na peryferiach głównego nurtu cywilizacyjnego. Burzliwe pogranicze między wschodem a zachodem jest w tym zakresie dobrym przykładem. Przesunięcie narracji z poziomu ogólnego na modelowo zbadany mikro-/mezoregion stanowi nową jakość w badaniach archeologicznych i wyjaśnianiu zawiłych procesów przemian Europy wiodących od  anonimowych kultur do konkretnych etnosów.

Projekt przewiduje następujące zadania:

1. Wykopaliska uzupełniające na grodzisku w Chotyńcu. Ich celem jest pozyskanie materiałów do analiz specjalistycznych (przyrodniczych) oraz sprawdzenie hipotez badawczych wynikających z dotychczasowych badań, a dotyczących szczegółów zagospodarowania przestrzennego 30-hektarowego grodziska.
2. Wykonanie serii analiz specjalistycznych. Będą one dotyczyły kości zwierzęcych (genetyka, pierwiastki śladowe) oraz botaniki (palinologia na podstawie pozyskanych próbek z otoczenia grodziska). Pozwolą one na dokładniejszą charakterystykę populacji zamieszkującej aglomerację chotyniecką.
3. Opracowanie syntetycznej monografii grodziska w Chotyńcu, opublikowanej w 3 językach: polskim, ukraińskim i angielskim. Uzasadnieniem jest w tym zakresie przełomowy charakter wyników badań w Chotyńcu, wzbudzający zainteresowanie wielu archeologów europejskich.
4. Poszerzenie zakresu terytorialnego badań nad badanym pograniczem kulturowym. W tym zakresie planuje się szczegółową kwerendę źródłową, której celem jest zebranie wszystkich materiałów o tzw. Wschodnim pochodzeniu, datowanych na wczesną epokę żelaza. W ostatnich latach przybyło nowych odkryć, które wraz ze znanymi już źródłami powinny doczekać się nowej interpretacji, w tym uściślonego datowania.
5. Opracowanie i wydanie drukiem monografii w języku polskim i angielskim dotyczącej starożytnego ludu Neurów, który znamy przede wszystkim ze skąpych źródeł antycznych, wskazujących na ich konotacje z Wielką Scytią.
6. Podjęcie działań wynikających z idei public archaeology w zakresie popularyzacji i zabezpieczenia

konserwatorskiego grodziska w Chotyńcu (opracowanie zasad edukacji wynikających z osiągnieć naukowych; przygotowanie programu ochrony konserwatorskiej; włączenie okolicznych muzeów jako partnerów przedsięwzięcia).

7. Organizacja szkoleń z zakresu ochrony archeologicznego dziedzictwa kulturowego adresowanych do szerokiego grona odbiorców i z udziałem ekspertów - dla lokalnych społeczności (dzieci, młodzież, osoby dorosłe) oraz lokalnych samorządów.
8. Seria spotkań edukacyjnych - zajęcia dla dzieci i młodzieży prowadzone będą w formie warsztatowej. Na potrzeby warsztatów opracowany zostanie projekt gry planszowej dotyczącej najważniejszych odkryć archeologicznych na terenie województwa podkarpackiego. Elementami edukacyjnymi będą: popularyzacja wiedzy o ochronie zabytków, informowanie o potencjalnych zagrożeniach, promowanie tzw. "dobrych praktyk" i właściwych wzorców postępowania w przypadku niszczenia stanowisk archeologicznych. Część zajęć warsztatowych zostanie dostosowana do osób ze szczególnymi potrzebami. W tym celu, opracowane zostaną specjalne materiały, zadania bądź przedmioty przyciągające uwagę (np. zaznaczona rzeźba terenu na planszowej grze w postaci wklęsłości i wypukłości; kontrastujące barwy; teksturyzacja powierzchni, proste i konkretne polecenia/instrukcje, które doskonale sprawdzają się w pracy z dziećmi ze szczególnymi potrzebami, np. ze spektrum autyzmu).
9. Organizacja podsumowującej konferencji naukowej z koniecznym udziałem archeologów ukraińskich, a także pochodzących z innych krajów interesujących się dziedzictwem kulturowym wczesnej epoki żelaza.