Wolność akademicka stanowi fundament dla prawidłowego funkcjonowania uniwersytetu, szkolnictwa wyższego. Ma ogromne znaczenie także z punktu widzenia rozwoju społecznego, innowacyjności oraz demokratycznego społeczeństwa. W istocie ma ona zapewniać możliwość urzeczywistnienia nadrzędnej idei, podstawowej funkcji uniwersytetu – zdobywania wiedzy, jej poszerzania i rozpowszechnienia. Nie jest to jednak możliwe bez swobody i autonomii prowadzenia badań naukowych. Często stawiających trudne pytania oraz prowokujących do dyskusji, przemyśleń na temat utartych schematów, polemik opartych na rzeczowych argumentach. Badania te muszą być wolne od politycznych, religijnych czy ekonomicznych nacisków. Oparte zaś na transparentnych procedurach podstępowania, metodologii oraz realizowanie rzetelnie i zgodne ze standardami wyznaczanymi przez ekspertki i ekspertów danej dyscypliny naukowej. W Roku Mikołaja Kopernika warto przypomnieć, że wstrzymanie Słońca a ruszenie Ziemi, chociaż było przełomowym odkryciem zmieniającym podstawy naszej wiedzy o świecie, nie pozostawało bezdyskusyjnie przyjmowane.

W trakcie 29. sesji Konferencji Generalnej UNESCO w 1997 roku zostały przyjęte zalecenia dotyczące statusu nauczycieli i nauczycielek akademickich. W dokumencie tym zawarto też międzynarodową definicję wolności akademickiej (oraz poważane z nią wartości) jako obejmującej m.in.: „swobodę nauczania i dyskusji, swobodę prowadzenia badań oraz rozpowszechniania i publikowania ich wyników, prawo [kadry szkolnictwa wyższego] do swobodnego wyrażania opinii o instytucji lub systemie, w którym pracują, wolność od cenzury instytucjonalnej oraz swobodę uczestnictwa w zawodowych lub przedstawicielskich organach akademickich”*.

„Orzecznictwo dotyczące wolności akademickiej i jej elementów zostało wypracowane przez organy regionalne, w tym Parlament Europejski i Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC), Międzyamerykańską Komisję Praw Człowieka (MKPC) oraz Afrykańską Komisję Praw Człowieka i Ludów (AKPCL). Uzupełnieniem tego orzecznictwa jest uznanie wolności akademickiej w konstytucjach państwowych, krajowych ustawach, decyzjach i regulacjach, a także w polityce i praktykach dotyczących szkolnictwa wyższego na poziomie sektorowym i instytucjonalnym. W 2020 r. w 80 krajach i terytoriach obowiązywały przepisy konstytucyjne, które w sposób bezpośredni lub pośredni chronią wolność akademicką”*. W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej art. 73 głosi, że „Każdemu zapewnia się wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolność nauczania, a także wolność korzystania z dóbr kultury”.

* Academic Freedom and Its Protection Under International Law (zob. https://www.scholarsatrisk.org/resources/academic-freedom-and-its-protection-under-international-law/)

Post przygotowany przez Biuro Rzeczniczki Praw i Wartości Akademickich Uniwersytetu Jagiellońskiego.